Monitorowanie cyrkularności gospodarki

Termin “gospodarka o obiegu zamkniętym” już chyba na stałe zadomowił się w naszym postrzeganiu gospodarki, gdzie ideą jest maksymalizacja efektywności wykorzystywania zasobów. Z założenia zatem zasoby są wykorzystywane, odzyskiwane i ponownie wykorzystywane w celu minimalizacji odpadów i zmniejszenia obciążenia dla środowiska naturalnego. Takie podejście jest zdroworozsądkowe, bo przecież komu zależałoby na tym by zasoby, obojętnie czy w formie energii, produktu czy usługi marnotrawić. A jeżeli przy tym możemy pomyśleć o środowisku i zrobić coś dla jego poprawy to sama ta myśl napawa optymizmem. W praktyce jednak okazuje się to nie takie proste. Po prostu przyzwyczailiśmy się do modelu liniowego gospodarki, i tak jak to z przyzwyczajeniem trudno się go pozbyć. Zresztą aby się go pozbyć trzeba kilku elementów: trzeba zwyczajnie chcieć, trzeba wiedzieć jak to zrobić i umieć odpowiednio ten proces monitorować. I aby monitorowanie cyrkularności gospodarki przeprowadzi trzeba mieć odpowiednie mierniki. I o tym jest obecny wpis. A konkretnie o wskaźnikach cyrkularności gospodarki, których to właśnie zadaniem ma być ocena stopnia zrównoważenia i efektywności gospodarki w kontekście cyrkularności oraz identyfikowanie obszarów wymagających dalszego rozwoju i udoskonalenia.

Rodzaje wskaźników cyrkularności

Jak zostało to zatem zasygnalizowane wskaźniki cyrkularności służą do oceny różnych aspektów cyrkularności gospodarki. Obejmują one takie elementy jak: odzysk i recykling materiałów, wydajność zasobową, przedłużanie cyklu życia produktów, współdzielenie i współtworzenie, odzyskiwanie energii, ekoprojektowanie itp. Ogólny podział wskaźników cyrkularności wynika z analizowanego bodźca. Mamy zatem wskaźniki:

– oparte na materiałach – wskaźniki te skupiają się na ocenie efektywności wykorzystania materiałów w gospodarce. Na przykład, wskaźnik recyklingu mierzy odsetek materiałów, które są odzyskiwane i przetwarzane w celu ponownego wykorzystania. Wskaźnik odzysku materiałów ocenia, ile materiałów jest odzyskiwanych z odpadów w stosunku do całkowitego generowanego odpadu. Wskaźnik zużycia surowców mierzy wykorzystanie zasobów naturalnych na jednostkę produkcji.

– oparte na produktach – wskaźniki koncentrują się na ocenie cyrkularności na poziomie produktów i usług. Na przykład, wskaźnik przedłużenia cyklu życia produktu mierzy, jak długo produkt jest używany przed odrzuceniem lub recyklingiem. Wskaźnik współdzielenia ocenia stopień, w jakim ludzie dzielą się zasobami i usługami zamiast ich posiadania.

– ekonomiczne – które pomagają ocenić wpływ gospodarki cyrkularnej na gospodarkę jako całość. Przykłady to wartość dodana w cyrkularnej gospodarce, wskaźnik zatrudnienia w sektorach związanych z cyrkularnością oraz wskaźnik inwestycji w badania i rozwój związane z cyrkularnością.

Cyrkularność może być mierzona na poziomie globalnym, grupy państw np. Unia Europejska, krajowym czy pojedynczej firmy.

Wskaźnik Cyrkularności Świata

Eksperci zrzeszeni w ramach Global Data Alliance opracowali wskaźnik GCM (ang. Global Circularity Metric – Wskaźnik Cyrkularności Świata). Metodyka wskaźnika przedstawiona została w raporcie zatytułowanym „Raport o Luce w Cyrkularności” (ang: The Circularity Gap Report 2023). W skrócie metodologia raportu obejmuje trzy kluczowe kroki:

pomiar wydobycia materiałów,
ocenę generowanych odpadów,
analizę luki cyrkularności.

Ad 1) Pierwszym krokiem metodyki jest pomiar wydobycia materiałów. Obejmuje to monitoring wydobycia paliw kopalnych, metali, minerałów, biomasy itp . Raport wykorzystuje różne źródła danych, w tym statystyki krajowe, raporty branżowe i badania naukowe. Dostarcza podstawowej wiedzy na temat ilości zasobów zużywanych przez globalną gospodarkę.

Ad 2) Kolejnym krokiem jest ocena wytwarzanych odpadów. Część ta obejmuje zarówno odpady stałe, jak i emisje, w tym gazy cieplarniane. Raport uwzględnia różne strumienie odpadów, w tym odpady komunalne, budowlane i przemysłowe. Uwzględnia emisje związane z wytwarzaniem energii, z procesami produkcyjnymi oraz transportem. Kwantyfikuje ilości wytwarzanych odpadów podkreślając wpływ środowiskowy obecnych liniowych wzorców konsumpcji.

Ad 3) Ostatnim krokiem w metodologii jest obliczenie luki cyrkularności, która reprezentuje różnicę między wydobyciem materiałów a ilością materiałów poddanych ponownemu wykorzystaniu lub recyklingowi. Dokonuje się tego poprzez porównanie całkowitego wydobycia materiałów z wskaźnikami recyklingu i poziomami ponownego wykorzystania na poziomie określonego kraju. Określona luka cyrkularności stanowi wskaźnik postępu w kierunku gospodarki cyrkularnej. Mniejsza luka oznacza wyższy poziom cyrkularności.

Niestety ocenia się, że świat na rok 2023 jest cyrkularny zaledwie w 7,2%. Co gorsza jeszcze pięć lat temu czyli w 2018 roku wskaźnik ten wynosił 9,1%.

Porównanie tych liczb może być trudne, jednak można stwierdzić, że cyrkularność maleje wraz ze wzrostem ogólnego tempa globalnego wydobycia materiałów. Globalna gospodarka coraz bardziej polega na materiałach z nowych źródeł, w ciągu sześciu lat opracowywania „Raportu o Luce w Cyrkularności” globalna gospodarka wydobyła i zużyła więcej materiałów niż w całym XX wieku. Jednocześnie oznacza to, że gospodarka cyrkularna skupiona wyłącznie na recyklingu nie jest w stanie nadążyć za wzrastającym wykorzystaniem materiałów z nowych źródeł – zwyczajnie nie możemy się z tego wyplątać jedynie poprzez recykling.

Cyrkularność świata możemy oceniać również za pomocą wskaźników Agendy na rzecz zrównoważonego rozwoju 2030. Ta strategia ONZ zawiera 17 Celów Zrównoważonego Rozwoju. Celom przyporządkowano 169 zadań oraz 232 wskaźniki mierzenia postępów w ich realizacji 😊.

Cyrkularność w Unii Europejskiej

Koncepcja gospodarki o obiegu zamkniętym (GOZ) jest obecnie priorytetową koncepcją rozwoju gospodarczego leżącą u podstaw polityki Unii Europejskiej w dziedzinie ochrony środowiska. Przyjmując ten pomysł w 2014 r. Komisja Europejska ogłosiła komunikat „W kierunku gospodarki o obiegu zamkniętym: program zerowej ilości odpadów dla Europy COM(2014)” a w 2015 r. Komisja Europejska przyjęła ambitny plan działania na rzecz gospodarki o obiegu zamkniętym (CEAP) COM(2015), który objął środki, które w założeniu mają stymulować przejście Europy na gospodarkę o obiegu zamkniętym. W przyjętej koncepcji recykling i odzysk surowców wtórnych jest warunkiem wstępnym gospodarki o obiegu zamkniętym, w której to zasoby i materiały można poddać recyklingowi by przywrócić je z powrotem dla gospodarki celem ponownego wykorzystania. W ramach przyjętej koncepcji określono cztery obszary kluczowe, takie jak: produkcja, konsumpcja, gospodarka odpadami oraz surowce wtórne.

Kierunki działań gospodarki o obiegu zamkniętym w kluczowych obszarach

Produkcja	Konsumpcja	Gospodarka odpadami	Surowce wtórne
Kierunki działań: 1.Ekoprojektowanie, dostosowanie produktu do wymogu Dyrektywy EcoDesign w celu ułatwienia recyklingu 2. W procesach produkcyjnych propagowanie i stosowanie najlepszych dostępnych technik – BREF – Best Available Techniques (BAT) reference documents 3. Wspieranie innowacyjnych procesów przemysłowych i praktyk umożliwiających symbiozę przemysłową	Kierunki działań: Działania zmierzające do zapobiegania powstawania odpadów poprzez dostęp konsumentów do prawdziwych informacji na temat produktów, przejrzysty system etykietowania, prowadzenie kampanii informacyjnych oraz zachęt finansowych, w tym stosowanie zielonych zamówień publicznych	Kierunki działań: Uzyskanie wysokiego poziomu recyklingu (intensyfikacja selektywnego zbierania, poprawa jakości surowca wtórnego oraz wzmocnienie jakości recyklatu). Postępowanie z odpadami zgodnie z zasadami określonymi w hierarchii postępowania z odpadami.	Kierunki działań: Opracowanie norm dla jakości surowców wtórnych, działania w celu uproszczenia przepisów pozwalających uzyskać zniesienie statusu odpadu, działania mające na celu ponowne wykorzystanie wody (wprowadzenie technik i norm umożliwiających odzyskiwanie wody).

Źródło: [Wasilewski 2017, s. 13]

W ramach COM(2015) Komisja Europejska zobowiązała się do zaproponowania zestawu rzetelnych wskaźników, które mogą być przydatne przy śledzeniu postępów we wdrażaniu gospodarki o obiegu zamkniętym. Stąd w COM(2018) przedstawiono ramy monitorowania, na które składa się zestaw 10 wskaźników uwzględniających główne elementy gospodarki o obiegu zamkniętym. Odzwierciedlają one logikę przyjętego planu działania na rzecz gospodarki o obiegu zamkniętym.

Przedstawiłem je dokładnie w książce „Ekologia” wydanej nakładem wydawniczym Polskiego Wydawnictwa Ekonomicznego. Także pozwolę sobie ulokować ten produkt tutaj 😉. Jest ona do nabycia we wspomnianym wydawnictwie oraz w każdej dobrej księgarni.

Książka Ekologia - Gospodarka o obiegu zamkniętym — https://www.pwe.com.pl/ksiazki/ochrona-srodowiska/ekologia,p1198610641

Ze względu na to, że jednak materiał był przygotowywany w 2020 roku, a dynamika w zakresie gospodarki o obiegu zamkniętym jest duża warto śledzić stronę Eurostatu, która, jak się można domyślić, także ma pewne przesunięcie czasowe. Na niej aktualnie najnowsze informacje mamy za rok 2021.

Wskaźniki monitoringu — https://ec.europa.eu/eurostat/web/circular-economy/monitoring-framework

Ciekawie wygląda także rozkład przepływów materiałowych podany w postaci diagramu Sankeya. Naprawdę warto zobaczyć.

Diagram materiałowy Sankeya — https://ec.europa.eu/eurostat/cache/sankey/circular_economy/sankey.html

Szerszy opis odnośnie diagramu Sankeya dostępny jest tutaj.

Na jego podstawie wyznaczany jest tzw. wskaźnik cyrkularności UE. Podobnie jak w przypadku wskaźnika Global Circularity Metric także i w tym przypadku wskaźnik cyrkularności UE przedstawia udział materiałów używanych w UE, które pochodzą z recyklingu odpadów, w kontraście do wydobywanych surowców pierwotnych. (patrz: metodologia obliczania wskaźnika).

Wyższy wskaźnik cyrkularności oznacza większą liczbę materiałów wtórnych zastępujących surowce pierwotne. W 2021 wartość tego wskaźnika wyniosła 11,7%. Zmiana w stosunku do roku 2012 jest procentowo nieznaczna. Dla 2012 r. wskaźnik cyrkularności UE27 wynosił 11,1%. Jak zatem widać proces cyrkularności gospodarki jest trudny we wprowadzaniu i z pewnością będzie długotrwały. A jak na tle UE przedstawia się cyrkularność polskiej gospodarki.

Cyrkularność w Polsce

Resortem koordynującym wdrażanie idei gospodarki o obiegu zamkniętym w Polsce jest Ministerstwo Rozwoju. W dniu 10 września 2019 r. Rada Ministrów podjęła uchwałę w sprawie przyjęcia „Mapy drogowej transformacji w kierunku gospodarki o obiegu zamkniętym” [Ministerstwo Rozwoju 2019].

Dokument ten, będący wynikiem prac grup roboczych działających przy Zespole ds. gospodarki o obiegu zamkniętym, należy traktować jako przewodnik mający na celu stworzenie warunków do wdrożenia w Polsce nowego modelu gospodarczego i jest jednym z projektów Strategii na rzecz Odpowiedzialnego Rozwoju [Ministerstwo Funduszy i Polityki Regionalnej 2019].

W ramach pięciu rozdziałów („Zrównoważona produkcja przemysłowa”, „Zrównoważona konsumpcja”, „Biogospodarka”, „Nowe modele biznesowe” i „Wdrażanie, monitorowanie i finansowanie GOZ”) przedstawiono 42 propozycje działań wyznaczając resort, który za dane działanie jest odpowiedzialny oraz harmonogram czasowy wdrożenia działania.

Niestety dotychczas nie doczekaliśmy się stworzenia własnych ram monitorowania wprowadzania w życie założeń gospodarki o obiegu zamkniętym. Stąd do monitorowania zachodzących zmian pozostaje śledzenie podawanych przez Eurostat danych w ramach przedstawionych wyżej we wpisie stron internetowych.

Diagram Sankeya dla Polski — Circular economy flow diagrams (europa.eu)

Na ich podstawie wskaźnik cyrkularności za rok 2021 wynosił 9,1% i za wyjątkiem roku 2020 (7,5%) jest najgorszym osiągniętym wskaźnikiem od roku 2012, gdy wartość ta wyniosła 10,6%.

Cyrkularność w biznesie

We wspomnianej wyżej książce „Ekologia” podałem kilka przykładów wprowadzania cyrkularności w biznesie. Ten temat jest naprawdę szeroki, gdyż każda branża czy sektor ma swoje własne rozwiązania, produkty czy modele biznesowe. Stąd posługują się własnymi miarami. Jeżeli ktoś z Państwa chciałby się podzielić wiedzą w jaki sposób monitorujecie oczekiwaną transformację w kierunku gospodarki o obiegu zamkniętym w przedsiębiorstwie chętnie wysłucham czy to w postaci komentarzy dla obecnego postu czy w rozmowie.